بسطام، شهر فرهنگ و عرفان
مناطق بیابانی ایران ترکیبی از طبیعت و عرفان است.
در طول تاریخ، عرفای برجسته و محققان نامداری در مناطق کویری ایران متولد شده‌اند.
اما صحرا منبع الهام بسیاری از عرفا در این منطقه بوده‌است.
در حقیقت، مردمی که در بیابان زندگی می‌کنند زندگی خود را بر پایه پس‌انداز و رضایت بنا می‌کنند.
شیوه خاضعانه سبک زندگی ساده نیز در فرهنگ، تاریخ، تمدن و ادبیات آن‌ها ظهور
کرده است است و عارفان دوره‌های مختلف ایران نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
از سوی دیگر، امروزه می‌بینیم که مردم سراسر جهان به دنبال مؤثرترین راه برای گفتگوی فرهنگی هستند.
شهرهایی مانند قونیه، عشق‌آباد، خجند، سمرقند، بخارا، بسطام و خرقان از جمله
شهرهایی هستند که در خاورمیانه و ایران به گردشگری عرفانی روی‌آورده اند.
بسطام و خرقان دو شهر مشهور در حاشیه کویر هستند که در آن عارفان نامدار ایرانی به دنیا آمده‌اند.
بایزید بسطامی و شیخ ابوالحسن خرقانی که بر مشهورترین شاعران فارسی از جمله مولانا تاثیر گذاشته‌اند.
شهری ۱۰ هزار ساله با بناهای تاریخی زیبا، زادگاه و مقبره یکی از عارفان مشهور، “بایزید بسطامی” است.
طبق کتاب مطلع الشمس از صنیع الدوله بسطام یکی از شهرهای قبل از اسلام بوده
و بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بوده است.
برخی از مورخین اظهار دارند که این شهر در زمان فرومانروایی خسرو پرویز توسط
سردار معروف وی به نام «بسطام» بنا شده است.
این شهر در قرن ششم در خراسان بزرگ و طبق یک روایت توسط عموی خسرو پرویز
دوم، پادشاه ساسانی تاسیس شد.
در طول قرن‌ها، مردم برای زیارت به اینجا آمده‌اند و هنوز هم این شهر پر از
زیارتگاه، خانقاه و مساجد تاریخی است که همگی از روح عرفان سرشار هستند.
موقعیت جغرافیایی
بسطام یکی از شهرهای استان سمنان و در ۶ کیلومتری شمال شهر شاهرود قرار گرفته است.
پس از حمله مغول، بسطام تخریب شد و شهر کنونی شاهرود، به تدریج اهمیت یافت
و جای شهر سابق بسطام را گرفت.
. بیشتر ساکنان بسطام از زمان‌های قدیم کشاورزی را به عنوان منبع اصلی زندگی خود برگزیده اند.
در بسطام باغ‌های زیادی وجود دارد و به همین دلیل است که باغبانی مهم‌ترین کار در
میان مردم این شهر است.
با این حال، درآمد حاصل از گردشگری در چند سال گذشته به دلایل مختلف به شدت افزایش‌یافته است.
بسطام در مسیر شهر مقدس مشهد واقع شده‌است و هر ساله شمار زیادی از
زائران که معادل یک سوم جمعیت کل کشور، که حدود ۷۷ میلیون نفر است، در
مسیر خود به مشهد از بسطام عبور می‌کنند.
بنابراین بسطام و شهرهای مجاور این فرصت را دارند که درصدی از زائرانی که در راه
مشهد هستند را جذب کنند.
بسطام یکی از مهم‌ترین مکان‌های مذهبی ایران است که به نام “آرامگاه بایزید
بسطامی” معروف است و سالانه ۱۰ هزار توریست را به خود جذب می‌کند.
بسطام در نزدیکی شاهرود قرار دارد که موقعیت جغرافیایی آن بسیار قابل‌توجه است زیرا توسط کوه‌ها و بیابان احاطه شده‌است.
بسطام در نزدیکی شاهرود قرار دارد که موقعیت جغرافیایی آن بسیار قابل‌توجه است زیرا توسط کوه‌ها و بیابان احاطه شده‌است.
مناطق شمالی بسطام مرز بین استان‌های سمنان و گلستان است که به کوه‌های البرز می‌رسند.
روستای ابر در ارتفاعات شمال بسطام و کوه شاهوار نیز در غرب این شهر قرار دارد.
موقعیت تاریخی و گردشگری
پارک ملی توران، منطقه‌ای بیابانی با آب و هوای نسبتا خشک در شرق بسطام قرار دارد.
این روستا نخستین نمونه از گذار موفقیت‌آمیز توریسم زیست‌محیطی در ایران است.
امروزه ساکنان آن به اشتراک گذاری و حفظ فرهنگ و سنت‌های محلی خود و در عین
حال مشارکت در حفاظت از حیات وحش اهتمام می‌ورزند.
این شهر بیش از ۸۰۰۰ سال سابقه درخشان تاریخی دارد، به همین دلیل است که بسیاری
از بناهای تاریخی نادر را در خود جای داده‌است.
به عنوان یکی از مهم‌ترین اجزای شهر، قنوات ایرانی را می توان ذکر کرد.
این ساختارها در سراسر شهر پخش شده‌اند تا آب آشامیدنی کاملا تمیز و با کیفیت
بالا را برای مردم فراهم کنند.
برخی از این قنوات هنوز زنده هستند و نقش کلیدی را در تامین آب آشامیدنی شهر دارند.
قنات صادق خان که قدمتش به 500 سال می‌رسد از اهمیتی بسیاری برخوردار است.
در کنار این جاذبه های طبیعی، جذابیت های تاریخی اهمیت این شهر را دو چندان کرده است.
مقبره بایزید بسطامی را می‌توان مهم‌ترین اثر تاریخی بسطام در نظر گرفت که از مشهورترین عارفان در ایران است.
علاوه بر آرامگاه بایزید، خانقاه بایزید، مناره آجری، مسجد جامع بسطام، مسجد
ایلخانات، مقبره مقدس امامزاده محمد و گنبد غازان خان، مدرسه شاهرخیه
دیگر مجموعه‌های تاریخی بسطام هستند که در دوره‌های مختلف از سلجوقی تا
قاجار ساخته شده‌اند.
بایزید بسطامی ملقب به سلطان العارفین
ابویزید طیفور بن عیسی بن آدم بن سروشان بسطامی معروف به سلطان
العارفین بزرگ‌ترین صوفی ایرانی در قرن سوم هجری است.
بایزید بیشتر وقت خود را در خانه و به تنهایی می‌گذراند. او از ورود مردم به خانه
خود برای بحث درباره اسلام استقبال می‌کرد.
اطلاعات زیادی در مورد بایزید بسطامی وجود ندارد اما پدرش از زرتشتیان بسطام
بوده که بعدها به اسلام روی آورده است.
بایزید در واقع یکی از بزرگ‌ترین صوفی‌هایی است که اسلام در طول قرن‌ها داشته‌است.
با بررسی تاریخ تصوف، متوجه می‌شویم که بایزید یکی از نخستین نویسندگان و شاعران در میان مشهورترین عارفان ایرانی بوده‌است.
در قرن دوازدهم، ابوحمید غزالی (معروف به امام محمد غزالی) دانشمند بزرگ در
زمینه مطالعات اسلامی از آثار بایزید بسطامی برای نوشتن استفاده کرده است.
تعالیم بایزید دانشمندان بزرگ را به تحسین و تعجب برانگیخت.
هنری کوربین، متخصص الهیات و استاد مطالعات اسلامی می‌گوید: ” با این حال،
بایزید هرگز وظایف خود را به عنوان یک استاد و روحانی به عهده نگرفت و هیچ
نوشته‌ای را از خود به یادگار نگذاشت.”
بایزید زمان مرگ، بیش از هفتاد سال داشت وی قبل از مرگ، به سوالی در خصوص
سن خود اینگونه پاسخ گفت: : ” من چهار سال دارم. هفتاد سال بود که من پنهان بودم
تنها چهار سال پیش از شر نقاب‌های خود خلاص شدم .”
بایزید در سال ۸۷۴ میلادی درگذشت و در بسطام دفن شد.
مقبره بایزید بسطامی
بسطام میزبان مقبره بایزید بسطامی، یکی از مشهورترین عارفان ایران است که شهرت خود را مدیون این مکان است.
مقبره بایزید بسطامی یکی از زیباترین مجموعه‌های معماری ایران است که در
استان سمنان و در مسیر شاهرود به بسطام واقع شده‌است و یکی از جاذبه‌های
شهر بسطام است.
این مجموعه بزرگ با فضاهای مختلفی از قرن سوم تا پنجم هجری قمری است.
این آرامگاه اکنون به یک بنای تاریخی و یک مقصد گردشگری تبدیل شده است و
شامل مسجد، سنگ قبر، گنبد، مناره، ایوان و خانقاه می باشد که آثار متعلق به
دوران سلجوقی، ایلخانی، تیموریان، صفوی و قاجار را در خود جای داده‌است.
مقبره این صوفی بزرگ در نهایت سادگی است و در واقع بی‌توجهی به جنبه‌های
مادی زندگی در آرامگاه او کاملا مشهود است.
بر مزار بایزید، سنگی قرار دارد که حاوی سخنان و خطبه‌های معروف امام اول شیعیان علی ابن ابی‌طالب (ع) است.
کمی دورتر از این آرامگاه، مقبره امام زاده محمد(ع)، پسر امام جعفر صادق (ع) قرار
دارد و پیش از درگذشت بایزید بسطامی در محل فعلی به خاک سپرده شده است.
در قرن هشتم هجری غازان خان دستور می‌دهد که همزمان با بنای بقعه‌ای برای مزار
امامزاده محمد(ع)، بقعه‌ای نیز برای آرامگاه بایزید ساخته شود.
مسجد جامع بسطام
مسجد جامع یکی دیگر از دیدنی های این شهر است که محراب آن بافت زیبایی دارد.
در نزدیکی مجموعه تاریخی بسطام و در قسمت جنوبی آن مسجد جامع قرار دارد که
توسط غازان خان در قرن هشتم هجری ساخته شده است.
مسجد دارای صحن مستطیل شکل روباز و دو شبستان زمستانی و تابستانی است.
ضلع جنوبی صحن روباز دارای سه دهنه است که بوسیله درگاه هایی با طاق‌های
دالره تیزه دار به هم مربوط می‌شوند. این مسجد دارای محرابی منحصربفرد است.
بر ایوان مرکزی محراب گچ‌بری زیبایی دیده می‌شود که دارای کتیبه‌های قرآنی است
که عبارات مقدس با ظرافت و هنرمندی با یک قطعه بزرگ از آثار گچی تزیین شده است.
همچنین محراب آن به عنوان یکی از جذاب‌ترین محراب‌ها در ایران شناخته می شود.
دو کتیبه نام بنیانگذار، تاریخ ساخت و تاریخ تعمیر را نشان می‌دهد که در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار صورت‌گرفته است.
آرامگاه امامزاده محمد (ع)
در قسمت جنوبی مجموعه بایزید بسطامی آرامگاه یکی از فرزندان امام صادق (ع) واقع شده است.
بنای اولیه این بقعه مربوط به دوران غازان‌خان است، ولی بنا در دوران الجایتو تعمیر و مرمت شده است.
. ایوان امامزاده بلند و دارای تزئینات آجری فوق العاده زیبایی در نمای خارجی و
همچنین دری از چوب مشبک ساده است.
در قسمت بالای ایوان کتیبه‌ای با گچ‌بری‌های ظریف و یک ردیف مقرنس ساده به چشم می‌خورد.
سقف ایوان نیم‌گنبد است که از دو گوشواره تشکیل شده و شامل نقاشی‌هایی به شکل ستاره‌های شش پر است.
برج کاشانه بسطام
برج کاشانه در جنوب شرقی مسجد جامع بسطام واقع شده است. این برج ساختمانی متعلق به قرن چهاردهم و از آجر ساخته شده دارد.
برخی از محققان بر این باورند که این بنا یادگار دوران مغول و غازان خان حاکم مغول
آن را ساخته است و نام قبلی آن قبنه بود که گذر زمان نام آن را به کاشانه تغییر داد.
معماری چند ضلعی برج با قالب های زیبا و خطاطی عربی بر روی دیوارهای بنا ،
آن را به یک جذابیت دیدنی تبدیل کرده است.
ارتفاع برج از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر است و شکل خارجی آن 30 ضلعی
لبه دار و تا زیر گنبد ادامه پیدا می‌کند.
در اطراف و سردر دالان کوچکی که شبستان مسجد را به در ورودی برج متصل
می‌سازد، آیه الکرسی و حدیثی از پیامبر گچ‌بری شده است.
این گنبد یک ساختمان مربعی با ارتفاع ۷.۵ متر و گنبد پوشیده از کاشی‌های فیروزه‌ای است.
فضای داخلی برج ده ضلعی است که برروی آن‌ها طاق نماهای تزئینی کم عمقی کار شده است.
در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته‌ای به خط کوفی دیده می‌شود.
در بخش گنبد داخلی آجرچینی و بندکشی بسیار استادانه و ظریفی اجرا شده است.
بسیاری از مطالعات نشان می دهد که این بنا آتشکده شهر بسطام بوده است که
پس از ظهور اسلام برای ردیابی شهر مورد استفاده قرار گرفته است.
برج کاشانه در سال 1310 با شماره ثبت 69 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مدرسه شاهرخیه
یکی از زیباترین مدارس علمیه استان سمنان را می‌توانید در بسطام ببینید.
مدرسه شاهرخیه در شرق مجموعه و به صورت دو طبقه با 28 حجره و معماری
بسیار زیبایی احداث گردیده است.
به دلیل اینکه این مدرسه در دوران شاهرخ تیموری ساخته شده، به نام وی شهرت
یافته است.
مدرسه دارای صحن مستطیل شکلی است که دارای حجر‌ه‌هایی در اطراف آن می‌باشد.
مقابل تمام حجره‌ها ایوان وجود دارد که در فصل تابستان از آن برای تدریس و بحث استفاده می‌شد.
در طبقه دوم بین ایوان‌ها درگاهی وجود دارد که تمام ایوان‌ها را به هم متصل می‌کند.
نمای شمالی مسجد دارای سه در بلند با طاق جناغی است. در طرفین سردر، دو طاق‌نمای عمیق به چشم می‌خورد که طاق نمای سمت چپ دارای مقرنس‌های گچی جالبی است.
حمام بسطام
حمام تاریخی بسطام در ضلع جنوب شرقی مدرسه‌ی شاهرخیه واقع شده است.
این بنا که در دوران قاجار احداث شده، همان طرح معمول حمام‌های قاجاری در آن
اجرا شده است. سربینه مفصل حمام در پس دالان واقع شده است.
همچنین مکان‌های تاریخی دیگری نیز در شهر بسطام وجود دارند مثل تپه تاریخی سنگ چخماق در ۶ کیلومتری این شهر قرار دارد که قدمت آن به ۹۰۰۰ تا ۷۰۰۰ سال پیش باز می‌گردد.
؛ این مکان کلید درک گسترش سبک زندگی این دوره به شرق فلات ایران و جنوب آسیای مرکزی است.
شهر بسطام تلفیقی از تاریخ، عرفان، هنر و طبیعت بکر و رویایی است که با سفر به این شهر متفاوت و خاص می توانید خاطرات به یاد ماندنی را برای خود ثبت کنید و با یکی از مراکز مهم تصوف و عرفان آشنا شوید.
از سلطان العارفین بایزید بسطامی این روایت زیبا نقل است: ” که گفته: علامت آنکه حق او را دوست دارد آن است که سه خصلت بدو دهد؛ سخاوتی چون سخاوت دریا، شفقتی چون شفقت آفتاب و تواضعی چون تواضع زمین… “
نقل است که گفته: ” آن کار که بازپسین کارها دانستم، پیش از همه بود و آن رضای مادر بود…
آنچه در جمله مجاهدات و ریاضات غربت می جستم، در آن یافتم که شبی مادر از من آب خواست و در کوزه و در سبوی آب نبود، به جوی رفتم و آب آوردم.
مادر در خواب شده بود، شبی سرد بود و کوزه بر دست داشتم، چون از خواب درآمد، آگاه شد؛ آب خورد و مرا دعا کرد که دیده کوزه بر دست من فشرده بود؛ گفت: چرا از دست ننهادی؟ گفتم: ترسیدم که تو بیدار شوی و من حاضر نباشم… “
نویسنده
خانم امیرایزدی
عکاس
آقای صادق آریان پور